De Grote Watererfgoed Expeditie van Jurre door Friesland: blog 4

Week 4:

De expeditie begon voor Jurre deze week aan het IJsselmeer in Stavoren. Lees hier hoe hij zijn route verder vervolgt in het Oosten van Friesland.

Dag 1 : Hooglandgemaal, Stavoren

De expeditie begon voor Jurre aan het IJsselmeer, in Stavoren. Ineens stond Jurre ervoor: voor het J.L. Hooglandgemaal. Een baksteenreus uit 1967 met karakteristiek gebogen dak dat bijna futuristisch aandoet. Dit ontwerp van architect Piet de Vries is niet zomaar een gebouw, dit is de opvolger van het iconische Woudagemaal. Waar de stoomreus uit Lemmer nog slechts in uiterste nood wordt ingezet – bij hoge waterstanden- draait hier de elektrische power non-stop door. Met een capaciteit van 120 kubieke meter per seconde (!), dus 7.200 per minuut is dit gemaal inmiddels het kloppende hart van de Friese boezem. Het Hooglandgemaal is bijna tweemaal zo krachtig als zijn stoomvoorloper. Voor erfgoedliefhebbers: het ontwerp van de architect laat prachtig zien hoe de jaren ’60 hun stempel drukten op de waterbouw. Het laat de overgang zien van monumentale stoomarchitectuur naar functionele, modernistische vormen van de tweede industriële revolutie. Industrieel erfgoed dat nog altijd lééft.

Vanuit Stavoren trekt Jurre verder het binnenland in, richting het oosten van Friesland. Regen striemt langs de ruiten, maar dat maakt het avontuur alleen maar echter.

In De Wilgen, bij Drachten, vindt Jurre beschutting bij gemaal Deldracht uit 1965. Minder imposant dan Stavoren, maar juist daardoor een mooie afspiegeling van de kleinschalige gemalen die in deze periode overal verrezen. Het regenmoment geeft hem de tijd om de details op te nemen: de nuchtere vormentaal, de functionaliteit en de typische baksteenstijl die je in meerdere jaren ’60-gemalen tegenkomt. Voor de erfgoedexpert: dit soort gemalen zijn misschien niet altijd monumentwaardig, maar ze vormen wel een onmisbare laag in het verhaal van de elektrificatie van het Friese waterbeheer.

Dag 2 : Offerhaus in Earnewâld

Op de reis noordwaarts ging Jurre richting Earnewâld, een gebied dat tussen Leeuwarden, Grou en Drachten ligt. Met frisse zin ging hij in dit mooie gebied kijken naar een aantal nieuwe gemalen, waar de combinatie van historie en modernisering opnieuw goed zichtbaar was.

Vooral het gemaal Offerhaus in Earnewâld uit 1964 was een interessant voorbeeld van een groter gemaal uit de jaren '60. Dit gemaal, vlakbij het Skûtsjemuseum, grenst aan een prachtig natuurgebied: Nationaal Park De Alde Feanen. Een groot en veelzijdig natuurgebied in Friesland, bij Earnewâld. Dit is een laagveengebied van zo’n 4.000 hectare met meren, petgaten, rietlanden, moerasbossen en weilanden.

Hier ontvouwt zich een levendig paradijs met meer dan 450 soorten planten en zo’n100 soorten broedvogels. Hoog boven het water zweeft de majestueuze zeearend, terwijl lepelaars door de ondieptes stappen en zelfs de otter zich hier thuis voelt. In de zomer vullen kano’s en sloepen het water, vol recreanten die het landschap vanaf een heel ander perspectief beleven. Eeuwenlange turfwinning en slim waterbeheer hebben dit unieke mozaïek van land en water vormgegeven. Een adembenemend voorbeeld van de kracht en schoonheid van het Friese waterbeheer. Door een aantal bijzondere eigenschappen van het gebouw, gaan we verder onderzoek doen naar de mogelijke cultuurhistorische waarde van dit object!

Dag 3 en 4: Kleine stenen gemalen met verborgen verbanden

De tocht eindigt terug in en rond Drachten, waar Jurre onderweg langs verschillende kleine stenen gemalen komt. Opvallend: meerdere hebben exact hetzelfde soort tegelwerk in hun interieurs. Toeval? Waarschijnlijk niet. Het wijst op een gedeelde bouwpraktijk en materiaalkeuze, typisch voor de waterschap architectuur van die tijd. Zulke ogenschijnlijk kleine details vertellen veel over de bouwcultuur en de netwerken van aannemers en ontwerpers in de naoorlogse decennia.

De laatste etappe van Jurre naar Cees

Na 4 weken zit Jurre’s etappe erop en geeft hij het stokje door aan onze urban producer Cees Oussoren. Vanaf het begin stond Cees samen met Jurre aan het roer van de inventarisatie voor het Wetterskip. In week 5 bereist hij de laatste route en daarmee sluit hij de tour voor Wetterskip Fryslân feestelijk af.

Foto: J.L Hooglandgemaal, Stavoren.

‍

‍